Trong số những bài thơ viết về mẹ của thi nhân Việt Nam, bạn đọc thường nhớ đến bài thơ Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa của nhà thơ Nguyễn Duy, có người còn cho rằng đây là bài thơ hay nhất viết về mẹ, hay bởi đó là tình cảm chân thực tự đáy lòng nhà thơ khi nhớ về người mẹ thân yêu của mình khi hình bóng đó chỉ còn trong kí ức, bởi nhà thơ sớm mồ côi mẹ. Hay bởi vì đó là giá trị nhân văn, là truyền thống dân gian từ ngàn đời và còn hay hơn nữa bởi đó không chỉ là giọng thơ đằm thắm, dịu dàng mà còn là triết lý nhân văn về tình mẫu tử thiêng liêng: Nhìn về quê mẹ xa xăm, lòng ta – chỗ ướt mẹ nằm đêm mưa, ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa, miệng nhai cơm búng lưỡi lừa cá xương…
NGỒI BUỒN NHỚ MẸ TA XƯA
Bần thần hương huệ thơm đêm
khói nhang vẽ nẻo đường lên niết bàn
chân nhang lấm láp tro tàn
xăm xăm bóng mẹ trần gian thuở nào
Mẹ ta không có yếm đào
nón mê thay nón quai thao đội đầu
rối ren tay bí tay bầu
váy nhuộm bùn áo nhuộm nâu bốn mùa
Cái cò… sung chát đào chua…
câu ca mẹ hát gió đưa về trời
ta đi trọn kiếp con người
cũng không đi hết mấy lời mẹ ru
Bao giờ cho tới mùa thu
trái hồng trái bưởi đánh đu giữa rằm
bao giờ cho tới tháng năm
mẹ ra trải chiếu ta nằm đếm sao
Ngân hà chảy ngược lên cao
quạt mo vỗ khúc nghêu ngao thằng Bờm…
bờ ao đom đóm chập chờn
trong leo lẻo những vui buồn xa xôi
Mẹ ru cái lẽ ở đời
sữa nuôi phần xác hát nuôi phần hồn
bà ru mẹ… mẹ ru con
liệu mai sau các con còn nhớ chăng
Nhìn về quê mẹ xa xăm
lòng ta – chỗ ướt mẹ nằm đêm mưa
ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa
miệng nhai cơm búng lưỡi lừa cá xương
Hình bóng người mẹ hiện về trong không gian tâm linh huyền hoặc bởi hương hoa huệ, khói nhang, và bóng mẹ… dường như tâm thức của nhà thơ chìm đắm trong nỗi nhớ mẹ da diết, và hình bóng người mẹ hiện về không lộng lẫy, kiêu sa mà tảo tần, nghèo khó với nón mê, váy áo nhuộm bùn, nhuộm nâu bốn mùa. Một chân dung quen thuộc của người nông dân quanh năm bán mặt cho đất, bán lưng cho trời: Mẹ ta không có yếm đào, nón mê thay nón quai thao đội đầu, rối ren tay bí tay bầu, váy nhuộm bùn áo nhuộm nâu bốn mùa. Những câu thơ tự sự giản dị, không tô vẽ, không hư cấu, đã lay động biết bao tâm hồn khi nhớ về người mẹ thương yêu của mình.
Nhớ mẹ, nhà thơ nhớ về lời ru của mẹ, lời ru ngọt ngào chảy miên man trong ký ức nhà thơ: Cái cò… sung chát đào chua…, câu ca mẹ hát gió đưa về trời, ta đi trọn kiếp con người, cũng không đi hết mấy lời mẹ ru… Mỗi lời ru được nhà thơ gói gọn trong những từ ngữ gợi nhiều liên tưởng: Cái cò… sung chát đào chua…Cái cò – thân cò hay sung chát, đào chua đều nói về thân phận người phụ nữ nông dân, nghèo khó, chân lấm tay bùn, thân phận mà may mắn thì hạt vào đài các…, rủi ro thì hạt ra ruộng vườn…Mẹ của nhà thơ Nguyễn Duy không than thân, trách phận, mà hiện lên với vẻ tảo tần lam lũ trong tình mẫu tử thiêng liêng.
Nhà thơ sử dụng phép đối sánh từ cái lớn lao: Ta đi trọn kiếp con người, đến cái nhỏ nhoi: cũng không đi hết mấy lời mẹ ru, để nhấn mạnh khắc sâu trong lòng độc giả giá trị lời ru của mẹ. Bởi mấy lời mẹ ru đã định hướng cho con đến với những giá trị chân – thiện – mĩ đẹp đẽ từ ngàn đời nay, nhà thơ đã đánh động tâm hồn mỗi chúng ta về giá trị của lời ru của bà của mẹ, những lời ru ngọt ngào đó đã nuôi dưỡng tâm hồn, nhân cách của mỗi thế hệ người con đất Việt: Mẹ ru cái lẽ ở đời, sữa nuôi phần xác hát nuôi phần hồn…
Nhớ về mẹ, nhà thơ nhớ về những kỉ niệm thật cụ thể, thật chi tiết từ không gian đến thời gian: Bao giờ cho tới mùa thu, trái hồng trái bưởi đánh đu giữa rằm, bao giờ cho tới tháng năm, mẹ ra trải chiếu ta nằm đếm sao… Kí ức tuổi thơ lấp lánh diệu kì biết bao từ cái nhìn mong ngóng: Bao giờ… và cùng với mỗi miền kí ức hiện về trong thời gian tuổi thơ đó là hình bóng thân thương của mẹ, mẹ cùng con đếm sao, mẹ cùng con gõ nhịp hát nghêu ngao thằng Bờm… Tâm hồn trẻ thơ ùa về trong nỗi nhớ mẹ càng như quyện chặt hình bóng mẹ bảng lãng trong đêm với người con đang ngồi bần thần nhớ mẹ, trong mơ ảo con ước được ôm chầm người mẹ tảo tần chịu thương chịu khó nuôi nấng con lớn lên từng ngày. Càng miên man nhớ mẹ, càng nhận ra cái bi kịch giữa tình mẫu tử thiêng liêng và sự nghiệt ngã của thời gian: Những dòng sông trôi đi có trở lại bao giờ, Con hốt hoảng trước thời gian khắc nghiệt, Chạy điên cuồng qua tuổi mẹ già nua. (Nhớ mẹ - Đỗ Trung Quân).
Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn từng nói: Hình hài Nguyễn Duy giống như đám đất hoang, còn thơ Nguyễn Duy là thứ cây quý mọc trên đám đất hoang đó. Nguyễn Duy đã góp tiếng nói riêng trên thi đàn Việt Nam bởi chất thơ trầm tĩnh mà lắng đọng biết bao suy tư, triết lý ở đời. Bài thơ Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa vừa ngọt ngào ngay từ nhan đề như một câu ca dao xưa, vừa giàu triết lý nhân sinh từ những câu thơ lục bát truyền thống của dân tộc: Nhìn về quê mẹ xa xăm, lòng ta – chỗ ướt mẹ nằm đêm mưa, ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa, miệng nhai cơm búng lưỡi lừa cá xương.
Kỷ niệm ngày 8 tháng 3 năm 2014Hoàng Thu Thủy