Gốc cây thầy trồng trước ngõ
Mẹ bảo rằng thuở đó mẹ vừa yêu
Mẹ bảo rằng thuở mẹ mới làm dâu
Gốc cây ấy bây giờ như dáng mẹ
Lá tươi tốt um tùm quanh cội rễ
Quả uốn cong những cành nhánh gầy còm
Con lớn thêm là mẹ cứ già thêm
Là mẹ cứ cao dần cái tuổi
Ai chẳng có một thời con gái
Cái thời nhiều biến động bởi tình yêu
Thế mà thời của mẹ qua mau
Như chẳng thể nào cầm trong tay mình ngọn gió
Thế rồi từ đó về sau
Tuổi mẹ làm dâu thương mến quá
Con là con nông dân gốc cày ruộng
Như thầy xưa thường nghĩ tới mùa màng
Mẹ hun chuột ngoài đồng ăn cơm trưa ngoài đồng
Mẹ chẳng có lúc nào rỗi cả
Để rồi con lúc nào cũng nhớ
Mẹ trên đồng và gánh ở trên vai
Mẹ là mẹ của con giữa sâu thẳm cuộc đời này
Trong hạnh phúc và trong nhiều cay đắng
Mẹ ơi giữa cuộc đời này cao rộng
Cho con được tìm về thuở mẹ mới làm dâu
Con chưa có mặt trên đời này đâu
Thầy cưới mẹ có gì con chẳng biết
Thầy cưới mẹ xong rồi đi đánh Pháp
Nên tìm về thuở đó phải hình dung
Mẹ không đi đầu cùng mẹ không đi cuối cùng
Mẹ mặc lụa tơ tằm đi ở giữa
Thầy cũng đội nón lá thôi và đón mẹ
Đám cưới không to tát ồn ào
Thế rồi từ đó về sau
Những biến động dồn vào trong năm tháng
Mẹ đã sống như cây oằn xuống
Lá bạc màu vì quả ở trên cây...
1. “Đời thiếu mẹ hiền, không phụ nữ; anh hùng thi sĩ hỏi còn đâu?”. Ngày phụ nữ Việt Nam (20/10) là dịp để chúng ta tôn vinh những người mẹ, người chị, những người đã hi sinh thầm lặng cả đời mình cho sự nghiệp, cho gia đình, cho hạnh phúc chồng con. Gặp họ trên những trang văn, trang thơ và trong đời thường ta mới thấy hoa giữa ngày thường luôn tươi thắm mùa xuân.
Viết về mẹ, nhà thơ Văn Lợi từng có những câu thơ thật chân thành, tha thiết: “Con không dám nói những điều to tát, Chỉ xin thưa với mẹ một lời thôi, Con đã sống xứng niềm tin của mẹ, Là một đứa con - là một con người”. Với nhà thơ Hoàng Vũ Thuật thì từ lời ru đằm thắm của mẹ mà dù đi đâu thì “Con lại về trong căn nhà nhỏ, Cái vành nôi yên tĩnh đời con, bậc thềm xưa đá nát rêu mòn, Tường vôi đổ, gạch chồng thay tạm đỡ” vì nơi đó có mẹ hiền đang ngày đêm ngóng đợi, và con vẫn là thơ dại của ngày xưa. Nhà thơ Lý Hoài Xuân lại nhớ như in dáng mẹ trên đồng, ơi người mẹ suốt đời tần tảo, lầm lụi nuôi con không kể tháng ngày và “Dẫu rằng con đã lớn khôn, Áo kia mẹ mặc vẫn sờn hai vai”... Nhà thơ Vũ Hùng thì lấy “sợi chỉ thời gian xâu vòng Nguyệt quế” cũng chỉ “Xin được gắn lên đôi vai mẹ gầy” để làm vui lòng mẹ... mỗi lời thơ thiết tha, mỗi câu thơ dịu ngọt, mỗi bài thơ trữ tình đều không thể nào thể hiện hết tình con với mẹ, tình mẹ với con...
2. Phạm Việt Thư chọn cách thể hiện từ cái nhìn thời gian bắt đầu “tuổi mẹ làm dâu” mà đong, mà đếm những nỗi nhọc nhằn, những niềm hạnh phúc mà mẹ đã trải qua. Bằng cảm xúc trữ tình, nhà thơ nhìn lại quãng thời gian làm dâu của mẹ từ “Gốc cây thầy trồng trước ngõ” qua lời kể của mẹ “Mẹ bảo rằng thuở đó mẹ vừa yêu / Mẹ bảo rằng thuở mẹ mới làm dâu / Gốc cây ấy bây giờ như dáng mẹ”. Không biết lời kể của mẹ có theo con bên tao nôi khi con còn ẵm ngữa, có theo con khi con bước những bước chân chập chững, có theo con khi con vào đời... chỉ biết là dấu ấn thời gian khắc sâu trong ký ức đời mẹ “thuở mẹ vừa yêu”, “thuở mẹ mới làm dâu”. “Gốc cây ấy bây giờ như dáng mẹ”, gốc cây như dáng mẹ bây giờ, đọc xuôi rồi đọc ngược câu thơ mới thấm thía những đắng cay của năm tháng cuộc đời. Thời gian đời người hữu hạn, thời gian vũ trụ vô hạn, riêng sự va chạm này đã là bi kịch, mà nay với đời mẹ thì bi kịch trong bi kịch. Thuở mẹ vừa yêu, mẹ tươi giòn là vậy, thuở mẹ mới làm dâu mẹ kiêu hãnh là vậy mà nay dáng mẹ như cây, hay gốc cây như dáng mẹ, đều “sần” lên những vết “sần” của năm tháng, của mưa gió, của phôi pha...
“Con lớn thêm là mẹ cứ già thêm / Là mẹ cứ cao dần cái tuổi / Ai chẳng có một thời con gái / Cái thời nhiều biến động bởi tình yêu / Thế mà thời của mẹ qua mau / Như chẳng thể nào cầm trong tay mình ngọn gió / Thế rồi từ đó về sau / Tuổi mẹ làm dâu thương mến quá”. So sánh tuổi con và tuổi mẹ, mới nhận ra “Tuổi mẹ làm dâu thương mến quá”. Mẹ không chỉ làm dâu thuở mới về nhà chồng, mà cả đời mẹ làm dâu nên “thời của mẹ cũng qua mau” và trí nhớ của con về mẹ là nhớ những vất vả lo toan, nhớ những tảo tần chịu thương chịu khó từ mẹ “Mẹ hun chuột ngoài đồng ăn cơm trưa ngoài đồng / Mẹ chẳng có lúc nào rỗi cả / Để rồi con lúc nào cũng nhớ / Mẹ trên đồng và gánh ở trên vai”. Xưa nhà thơ Tú Xương cũng từng Thương vợ phải vất vả quanh năm để “nuôi đủ năm con với một chồng”, cái nhìn của ông Tú là cái nhìn của người chồng, nên nỗi cảm thông, sự chia sẻ giữa “mình và ta – ta và mình”. Còn đây con nhìn về mẹ là cái nhìn từ ký ức, bắt đầu từ ánh mắt trẻ thơ đến cái nhìn của sự trưởng thành, và không nhìn mẹ từ gốc cây trước sân, từ tất bật với nồi niêu trong bếp, mà nhớ mẹ ở ngoài đồng, nhớ mẹ trên đồng và gánh ở trên vai. Những câu thơ gợi ra trong trí tưởng tượng người đọc hình ảnh người mẹ quanh năm “bán mặt cho đất, bán lưng cho trời”.
Ngay cả nhân vật trữ tình là con cũng ước ao “Cho con được tìm về thuở mẹ mới làm dâu” mà hình dung và tưởng tượng ngày cha đón mẹ về “Thầy cũng đội nón lá thôi và đón mẹ / Đám cưới không to tát ồn ào”. Con phải nhớ cả những gì con không biết, nhớ về mẹ ngay cả khi con chưa cất tiếng khóc chào đời, vì “Mẹ là mẹ của con giữa sâu thẳm cuộc đời này / Trong hạnh phúc và trong nhiều cay đắng”. Những vần thơ thương mến quá, những vần thơ làm mát lòng mẹ, những vần thơ cảm động tận trong tim.
Chất tự sự đậm đặc cả bài thơ, có cảm giác như ký ức, tâm trạng, tiềm thức, vô thức... chất chứa bóng hình của mẹ, đến mức không thể dừng lời, và câu kết bài thơ thật độc đáo “Mẹ đã sống như cây oằn xuống, Lá bạc màu vì quả ở trên cây”... So sánh dáng mẹ như cây oằn xuống là nhà thơ đã thấu hiểu những nhọc nhằn, cay đắng, những vất vả lo toan của mẹ, đồng thời cũng nhận ra thành quả mà mẹ gặt hái được suốt một đời tận tuỵ hy sinh là “quả ở trên cây”.
3. Có một người con rể từng đọc văn Tế cho mẹ vợ với những câu chữ thật cảm động: cuối đời, bà tuy đau yếu bệnh tật mà không rên một lời, dường như bà cố thu mình lại để khỏi phiền con cháu... Những người dự lễ tang hôm đó rưng rưng nước mắt. Viết những lời ai điếu về bà về mẹ như vậy là phải thấu hiểu sự hy sinh thầm lặng của mẹ, của bà trong suốt năm tháng, cuộc đời...
Ngày của mẹ, đọc bài thơ Tuổi mẹ làm dâu cứ rưng rưng cảm động. Con chỉ là con của ruộng đồng, không giàu sang thành thị, nên nhớ mẹ trong kí ức là ruộng đồng, là gánh gồng, là tất bật... nhớ là thương, là yêu sâu sắc. Con muốn tìm về thuở mẹ mới làm dâu là muốn tìm về tận cùng của nhớ thương, chia sẻ, tìm về dòng sữa ngọt ngào nuôi con lớn khôn, tìm về bàn tay ấm áp chở che của mẹ, tìm về cội nguồn thương nhớ muôn đời.
Trung Hiếu